Phát triển xã hội là mong muốn mà hầu hết các quốc gia trên thế giới đều đang hướng tới. Khi xây dựng chiến lược phát triển tổng thể, quốc gia nào cũng đề cao mục tiêu tiến đến xã hội phồn vinh, đảm bảo đời sống sung túc cho mọi công dân. Điều đó có nghĩa rằng chất lượng của công cuộc phát triển mới chính là nội dung được đề cao hay nói cách khác, vấn đề của các quốc gia chính là tăng trưởng phải đi kèm phát triển, tăng trưởng kinh tế phải đảm bảo tiến bộ và công bằng xã hội, không thể tăng trưởng bằng bất kỳ giá nào dẫn đến sự huỷ hoại làm suy thoái môi trường tự nhiên và văn hóa xã hội. Đối với Châu Âu, thế giới đã phải công nhận rằng đây là một châu lục của thành tựu phát triển toàn diện với điển hình tiên tiến là các quốc gia thành viên Liên minh Châu Âu (EU) được xếp hạng vào nhóm các quốc gia phát triển có thu nhập cao hàng đầu thế giới. Mặc dù đang là những nước phát triển hàng đầu của thế giới nhưng các quốc gia Châu Âu vẫn đang phải đương đầu với rất nhiều khó khăn, thách thức để có thể đạt tới thành tựu cao hơn nữa của công cuộc phát triển xã hội. Thời kỳ phát triển hiện đại cho thấy mô hình phát triển xã hội và hệ thống quản lý quá trình phát triển xã hội của các nước phát triển Châu Âu vốn được coi là rất ưu việt trong giai đoạn trước hiện nay lại gặp phải nhiều trở ngại được biết tới như những nghịch lý của quá trình phát triển. Các trường hợp thành công trước đây như mô hình phát triển Bắc Âu, mô hình phát triển của nước Đức, mô hình phát triển của Vương quốc Anh…đã cho thấy khá nhiều nhược điểm cần khắc phục.
Những nhân tố mới của thời hiện đại khiến cho chính các học giả, các nhà chính trị Châu Âu phải nghiên cứu, nhìn nhận lại mô hình phát triển xã hội và hệ thống quản lý tương ứng để có thể thực hiện thành công chiến lược chuyển sang nền kinh tế tri thức trên cơ sở một xã hội phồn vinh của văn minh hậu công nghiệp. Người Châu Âu đang phải điều chỉnh, cải tiến mô hình phát triển của mình để mô hình đó có thể tiếp tục được nhân rộng ra thế giới bên ngoài, được thế giới bên ngoài tiếp tục thừa nhận như một chuẩn mực nên học tập. Tuy còn đó nhiều vấn đề nhưng mô hình phát triển xã hội của Châu Âu vẫn thể hiện nhiều đặc điểm ưu việt và là một chủ đề rất đáng quan tâm nghiên cứu không chỉ đối với Châu Âu mà cả với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Tìm hiểu về mô hình Châu Âu sẽ giúp Việt Nam học hỏi những kinh nghiệm cả thành công và chưa thành công để vận dụng vào thúc đẩy công cuộc phát triển kinh tế bền vững trong điều kiện cụ thể riêng có.
Quá trình phát triển kinh tế và xã hội Việt Nam đã thu được những thành tựu to lớn mà lịch sử đất nước trước đó chưa bao giờ đạt được. Bước vào thời kỳ “hậu đổi mới” nền kinh tế Việt Nam tiếp tục tăng trưởng với tốc độ cao và chất lượng tăng trưởng đã được chú trọng hơn. Việt Nam được Ngân hàng Thế giới đánh giá là một trong những quốc gia thành công nhất trong thực hiện các mục tiêu thiên niên kỷ về giảm nghèo. Tuy nhiên muốn đạt được mục tiêu sớm thoát khỏi tình trạng kém phát triển để đến năm 2020 cơ bản trở thành một quốc gia công nghiệp theo hướng hiện đại như Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI năm 2011 đã chỉ ra chúng ta còn phải vượt qua hàng loạt thách thức trên mọi mặt của đời sống chính trị, kinh tế, đối ngoại và phát triển xã hội. Đây là những vấn đề thu hút tâm huyết không chỉ của các nhà lãnh đạo, của giới khoa học mà còn là của tất cả những ai quan tâm đến vận mệnh đất nước. Chính vì vậy việc nghiên cứu kinh nghiệm nước ngoài trong thúc đẩy phát triển xã hội và xây dựng những mô hình phát triển xã hội có khả năng vận hành hiệu quả là việc làm thường xuyên cần thiết. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu những kinh nghiệm của Châu Âu, các bài học chính diện và phản diện từ việc xây dựng và áp dụng các mô hình xã hội Châu Âu không nằm ngoài nhu cầu chung đó.
Mặc dù ở Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu ở tầm lý luận về phát triển nhưng lý thuyết phát triển xã hội vẫn chưa được nghiên cứu nhiều. Công trình này có nhiệm vụ nghiên cứu, hệ thống hóa những lý thuyết phổ biến đã được thừa nhận ở Châu Âu về mô hình phát triển xã hội để vừa cung cấp thông tin khoa học, vừa đóng góp cho việc xây dựng cơ sở lý luận về phát triển xã hội và xây dựng mô hình phát triển xã hội ở Việt Nam trên cơ sở kết hợp tri thức chung của thế giới, của Châu Âu với những đặc thù Việt Nam. Với nhìn nhận như vậy, trọng tâm của công trình nghiên cứu là giải quyết các vấn đề bao gồm:
1) Nghiên cứu làm rõ và hệ thống hóa các lý thuyết được phổ biến rộng rãi ở Châu Âu về mô hình phát triển xã hội cũng như các mối ràng buộc qua lại dựa trên cơ sở các quan điểm chính thức của Đảng Cộng sản Việt Nam (Khái quát các vấn đề lý thuyết về phát triển xã hội; Nội dung cơ bản của các lý thuyết về phát triển, phát triển xã hội và mô hình phát triển xã hội ở Châu Âu; Quan điểm và cách hiểu của các học giả Việt Nam về lý thuyết phát triển, phát triển xã hội và các phạm trù khái niệm có liên quan; Cách hiểu và những khái niệm cơ bản có liên quan đến việc triển khai nghiên cứu như tăng trưởng và phát triển, phát triển xã hội, mô hình phát triển xã hội… được đề cập và phân tích trong khi nghiên cứu các quan điểm và nội dung lý thuyết về phát triển xã hội và mô hình phát triển xã hội).
2) Nghiên cứu về các mô hình phát triển xã hội ở châu Âu (Nghiên cứu tổng quan về mô hình phát triển xã hội của các nước phát triển châu Âu, tập chung chủ yếu vào nhà nước phúc lợi và hệ thống an sinh xã hội; Tác động của sự phát triển liên kết châu Âu theo xu hướng siêu quốc gia tạo cơ sở vững chắc cho hình thành mô hình xã hội chung toàn châu Âu; Xã hội dân sự - lý thuyết và thực tế ở châu Âu trong tiến trình thống nhất; Các mô hình phát triển kinh tế thị trường ở châu Âu, những đặc điểm có tính phổ quát và những nét đặc thù ở một số quốc gia điển hình, khía cạnh xã hội của quá trình phát triển kinh tế thị trường và sự hình thành, vận hành của các mô hình phát triển xã hội).
3) Nghiên cứu, khảo sát thực tế, phân tích, đánh giá và làm rõ bản chất, đặc điểm. các điều kiện hình thành, thành tựu và những vấn đề đặt ra của các mô hình phát triển xã hội điển hình ở một số quốc gia thuộc Liên minh châu Âu. Công trình nghiên cứu này tập trung vào 4 loại mô hình đặc trưng sau đây: Mô hình Bắc Âu (Thụy Điển, Phần Lan, Đan Mạch) - trường hợp Thụy Điển; Mô hình Anglo-Saxon (Ireland, Anh) - trường hợp Vương quốc Anh; Mô hình Lục địa (Áo, Bỉ, Pháp, Đức, Luxembourg) - trường hợp Cộng hoà Liên bang Đức; Mô hình Địa Trung Hải (Tây Ban Nha, Italia, Bồ Đào Nha, Hy Lạp) - trường hợp Tây Ban Nha.
Đây là bốn mô hình phát triển xã hội điển hình của các quốc gia phát triển châu Âu được lựa chọn nghiên cứu. Mặc dù vậy, với quan điểm coi cả 4 mô hình này đều là các mô hình của châu Âu và cách thức vận hành, cách thức quản lý phát triển xã hội... bên trong mỗi mô hình đều mang những nét tương đồng nên định hướng nghiên cứu sẽ hướng tới tổng hợp, làm rõ các biến chuyển chung của 4 mô hình theo hướng tăng cường trình độ hội nhập. Điều này có nghĩa rằng xu hướng phát triển thời gian tới của các mô hình sẽ thể hiện những nét tương đồng ngày càng gia tăng và những khác biệt ngày càng giảm bớt để hình thành nên một mô hình phát triển châu Âu áp dụng cho tất cả các quốc gia phát triển châu Âu, đặc biệt là các quốc gia thành viên EU.
4) Nghiên cứu, đánh giá và đưa ra các kiến nghị, bài học cho Việt Nam sau khi nghiên cứu về quá trình hình thành, vận hành của các mô hình phát triển xã hội điển hình của các nước phát triển Châu Âu với tính thống nhất trong sự đa dạng.
Công trình nghiên cứu “Mô hình phát triển xã hội của một số nước phát triển châu Âu – Kinh nghiệm và ý nghĩa đối với Việt Nam” là kết quả của Đề tài khoa học cấp Nhà nước mã số KX.02.13/06-10 thực hiện theo hợp đồng ký kết giữa Viện Nghiên cứu Châu Âu, Viện Khoa học xã hội Việt Nam và Bộ Khoa học và Công nghệ, Chủ nhiệm đề tài giai đoạn đầu là GS.TS. Bùi Huy Khoát. Trong gần 2 năm đầu thực hiện (2008 – 2009), nhóm nghiên cứu đã đạt được những kết quả quan trọng và đã thực hiện hàng loạt các sự kiện khoa học như tổ chức hội thảo khoa học trong nước và quốc tế, tiến hành khảo sát quốc tế tại các quốc gia Châu Âu, thực hiện khảo sát tại một số địa phương trong nước, tập hợp tư liệu và hình thành các báo cáo khoa học chuyên đề, báo cáo kiến nghị sơ bộ, dự thảo báo cáo tổng quan... Mặc dù vậy, sau khi Chủ nhiệm đề tài, GS.TS. Bùi Huy Khoát đột ngột qua đời vào đầu năm 2010, công trình nghiên cứu trở nên dang dở và nhóm nghiên cứu của cơ quan chủ trì Viện Nghiên cứu Châu Âu đã gặp phải những khó khăn rất lớn trong lựa chọn có tiếp tục thực hiện công trình nghiên cứu hay không ? Sau khi bàn thảo, cân nhắc về thực trạng, khối lượng công việc đã hoàn thành, cuối cùng cơ quan chủ trì và các nhà nghiên cứu đã thống nhất đặt quyết tâm cao trong việc tiếp tục triển khai nhiệm vụ nghiên cứu. Bộ Khoa học và Công nghệ và cơ quan chủ quản Viện Khoa học xã hội Việt Nam đã quyết định giao GS.TS. Nguyễn Quang Thuấn – Viện Nghiên cứu Châu Âu làm Chủ nhiệm đề tài để kế thừa hướng nghiên cứu và hoàn thiện những công việc đang triển khai trong giai đoạn trước. Với sự tham gia tích cực của TS. Bùi Nhật Quang – Viện Khoa học xã hội Việt Nam và các nhà nghiên cứu khác trong nhóm nghiên cứu, Đề tài khoa học cấp Nhà nước đã tiếp tục được đưa vào thực hiện. Hầu hết các khó khăn, vướng mắc cuối cùng đã được khắc phục và Đề tài được hoàn thiện với tiến độ và chất lượng cao nhất. Sau khi nghiệm thu cấp cơ sở vào tháng 10/2010, nhóm nghiên cứu đã tiếp thu ý kiến đóng góp, tiến hành chỉnh sửa, bổ sung. Đến đầu năm 2011, công trình đã được Hội đồng nghiệm thu cấp Nhà nước đánh giá loại xuất sắc.
Như vậy, cuốn sách này là kết quả của công trình khoa học sau nhiều năm tiến hành nghiên cứu với sự cố gắng rất lớn của các nhà khoa học. Mong muốn của các tác giả là đem đến cho bạn đọc những thông tin mới, bổ ích và có giá trị thực tiễn về vấn đề phát triển xã hội và mô hình phát triển xã hội Châu Âu. Có thể nói phát triển xã hội là một vấn đề nghiên cứu rất rộng và tất nhiên không thể tránh khỏi có những ý kiến, quan điểm khác nhau trong nhìn nhận, đánh giá về vấn đề nghiên cứu này, đặc biệt là khi xem xét trong bối cảnh của các nước phát triển Châu Âu với mong muốn đem ra áp dụng cho một quốc gia đang phát triển là Việt Nam. Với quan điểm như vậy, tập thể tác giả luôn sẵn sàng tiếp thu các ý kiến nhận xét, góp ý đa chiều về những chủ đề được đưa ra nghiên cứu, phân tích trong công trình khoa học này.
TS. Bùi Nhật Quang